Muğla Müzesi’nden Astarte Kültü ile İlişkili Geç Demir Çağı’na Ait Pişmiş Toprak İki Plaka
Nihal DURNAGÖLÜ
Öz
Bu çalışmanın konusunu oluşturan buluntular, Muğla Müzesi deposunda muhafaza edilen Astarte ikonografisiyle ilişkili iki adet pişmiş toprak plakadan oluşmaktadır. Müzeye satın alma yoluyla geçtiği için kazı malzemesi olmayan ve buluntu yerine yönelik veri sağlamayan buluntuların tarihlendirilmesi ve yorumlanması karşılaştırmalara ve stilistik analizlere dayandırılmıştır. Buluntulardan ilkinde, ayakta duran ve her iki eliyle göğüslerini kavrayan giyimli bir kadın betimlenmiş iken, diğeri işlevi ve ikonografisi yeterince tanınmayan, elinde davul çalan kadın tipolojisini yansıtmaktadır. Hem üslupları hem ikonografik özellikleri aynı zamanda kalıp kullanımını içeren plaka şeklindeki üretim teknikleri belirli bir bölgeyi temsil etmektedir. Özgün bir çalışmanın parçası olan farklı tip ve ikonografiye sahip söz konusu plakalar mevcut repertuvara katkı sağlaması açısından oldukça önemli buluntulardır. Her biri kendi içinde ünik örnekler oluşturan bu plakaların teknik özellikleri, ikonografisi, ritüel bağlamları, işlevleri ve dönem-stil özellikleriyle birlikte genel bir değerlendirmesi yapılmış, bunların kökeni konusunda bazı olasılıklar üzerinde durulmuştur.
“Astarte plakaları” ya da “Astarte levhaları” olarak adlandırılan, ayakta ve cepheden betimlenmiş farklı tiplerdeki kalıp yapımı pişmiş toprak kadın figürlerin kullanımı Tunç Çağı’nda yaygınlaşmaya başlamış ve üretimleri Demir Çağı’nda artarak devam etmiştir. TK.1 ile benzer tipteki plakaların üretimi ise Akkad Dönemi’nin sonundan Hellenistik Dönem içlerine kadar devam etmiş ve bu süreç boyunca Kuzey Suriye ile komşu bölgelere yayılmıştır. Pers/Akhaimenid İmparatorluğu Dönemi ile birlikte üretiminde teknolojik ve ikonografik anlamda yeni bir evre başlamıştır. Bu dönemde hem figüre ait detaylar daha iyi verilmeye başlanmış hem de seri üretime imkân sağlayan kalıp üretimine geçilmiştir. Böylece Pers Dönemi öncesinde çıplak olarak üretilen Astarte figürlerinin yanı sıra TK.1 numaralı plakada olduğu gibi giyinik tipteki figürlerin seri üretimi de bu dönemdeki bir yenilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Çıplak ve giyinik olarak betimlenen Astarte betimli plaka örnekleri Anadolu, Suriye ve Filistin çevresi, Kıbrıs, Mısır, Korinth, Rhodos, Sardinya ve Susa gibi merkezlerden takip edilebilmektedir. Eski Kuzey Suriye dönemi figüratif sanatın özelliklerini yansıtan ve adak hediyesi olarak kullanım gördüğü düşünülen TK.1 numaralı Astarte plakasının, karşılaştırmalı örnekler doğrultusunda Mezopotamya etkisinde bulunan Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki bir yerleşmeden geldiği düşünülmektedir. Bu bağlamda, Anadolu’da görülen Astarte betimli plakaların, Yakın Doğu ile Anadolu arasında yaşanan kültürel temasların sonucunda ortaya çıktığı rahatlıkla söylenebilir.
Davul çalan rahibe geleneğini yansıtan TK.2 numaralı diğer plaka ile ilgili araştırmacıların öne sürdüğü çok sayıdaki yorumdan en geçerli olanı, bu tip figürlerin tanrıça Astarte ile ilişkili olabileceği yönünde olanıdır. Bu görüş doğrultusunda, doğurganlık kültü de göz önünde bulundurularak, TK.2 numaralı plakanın, Arkaik Dönem’de doğurganlıkla ilgili bir tanrıçaya adanan adak hediyesi olabileceği düşünülmektedir. Teknik ve ikonografik olarak kendi içinde varyantları bulunan bu tip figürler Anadolu, Suriye ve Filistin çevresi, Ürdün, Tunus, İtalya, Kıbrıs, Kartaca ve Ibiza gibi merkezlerden takip edilebilmektedir.
Abdi, K. 2002. “Notes on the Iranianization of Bes in the Achaemenid Empire.” Ars Orientalis 32: 133-162.
Alanyalı, H.S. 2002. “Philoxenos ve İskender Mozaiği.” Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1 (3): 13-30.
Almagor, E. 2021. “The Horse and the Lion in Achaemenid Persia: Representations of a Duality.” Arts 10 (41): 1-33.
Amiran, R. 1967. “A Note on Figurines with Disks.” Eretz-Israel 5: 52-54. (İbranice); 71 (İngilizce Özet).
Amr, A.J. 1980. “A Study of the Clay Figurines and Zoomorphic Vessels of Trans-Jordan during the Iron Age, with Special Reference to their Symbolism and Function.” Ph.D. diss., Universty of London.
Anderson, W.D. 1994. Music and Musicians in Ancient Greece. Ithaca/London: Cornel Universty Press.
Aranegui, C. 2008. “La prevalencia de las representaciones femeninas: el caso de la Cultura Ibérica.” Arqueología del género. 1er encuentro internacional en la UAM. Eds. L. Prados ve C. Ruiz, 205-224. Madrid: Spain.
Atik, Ş. 2007. “Boncuk: İnanç ve Güç (Göz Boncukları ve Amuletler).” Boncuk: İnanç, Güç ve Güzellik, 200-240. İstanbul: İstanbul Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü.
Averett, E.W. 2002/2004. “Drumming for the Divine: a Female Tympanon Player in the Museum of Art and Archaeology.” MVSE. Annual of the Museum of Art and Archaeology 36 (39): 15-28.
Bartlett, M.T. 1968. Figurines et Reliefs en Terre Cuite de la Mésopotamie Antique (Bibliotheque Archéologique et Historique, 85). Paris: Geuthner.
Batuk, C. ve M. Köroğlu. 2016. “Bir Yahudi Tanrıçası Olarak Aşera.”Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41: 19-36.
Bayram, G. 2018. “Güneydoğu Anadolu’nun Neolitik Çağ Totemleri ve Ritüel Nesneleri.” Amisos 3 (4): 67-89.
Beck, P. 1990. “A Figurine from Tel ‘Ira.” Eretz-Israel 21: 87-93.
Bertran, M.L. ve C.A. Gascó. 2011. “Terracotas Púnicas Representando a Mujeres: Nuevos Códigos de Lectura Para Su İnterpretación.”SAGVNTVM (P.L.A.V.) 43 (2011): 83–94.
Bertran, M.L. ve A.G. Ventura. 2012. “Music, gender and rituals in the Ancient Mediterranean: revisiting the Punic evidence.” World Archaeology 44 (3): 393-408.
Bilgiç, E. 1982. “Atatürk, Fakültemiz ve Kürsümüz, Sumerlilerin Tarih, Kültür ve Medeniyetleri.” Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi Atatürk’ün 100. Doğum Yılına Armağan: 75-121.
Black, J. ve A. Green. 2017. Mezopotamya Mitoloji Sözlüğü. Tanrılar İfritler Semboller. İstanbul: Köprü Kitapları.
Bliss, F.J. ve R.A.S. Macalister. 1902. Excavations in Palestine, During the Years 1898-1900. Palestine Exploration: Fund.
Boardman, J. 2013. Yunan Heykeli: Arkaik Dönem. Çev. Y. Ersoy. İstanbul: Homer Yayınları.
Bonnet, C. ve V.P. Delforge. 1999. “Deux déesses en interaction: Astarté et Aphrodite dans le monde égéen. In Les syncrétismes religieux.” Colleduque de Rome, Eds. C. Bonnet ve A. Motte, 249–73. Roma: İtalya.
Bossert, T.H. 1951. AltSyrien, Kunst und Handwerk in Cypren, Syrien, Palästina, Transjordanien und Arabien von den Anfängen bis zum völligen Aufgehen in der Griechisch-Römischen Kultur. Unter Mitarbeit von Rudolf Naumann. Die ältesten Kulturen des Mittelmeerkreises. 3., Tübingen: E. Wasmuth.
Bottéro, J. 1987. Mezopotamya Yazı, Akıl ve Tanrılar. Çev. M. E. Özcan ve A. Er. Ankara: Dost Kitabevi.
Böhm, S. 1990. Die ‘nackte Göttin’. Zur Ikonographie und Deutung unbekleideter weiblicher Figuren in der frühgriechischen Kunst. Mainz: Philipp von Zabern.
Braun, J. 2002. Music in Ancient Israel/Palestine: Archaeological, Written, and Comparative Sources. Çev. D. Stott. W. Grand Rapids: William B. Eerdmans.
Budin L.S. 2014. “Before Kypris was Aphrodite.” Transformation of a Goddess: Ishtar - Astarte – Aphrodite, Ed. D. Sugimoto., 195-216. Fribourg: Academic and Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht.
Bulba, M. 2019. “Kaunos Demeter Kutsal Alanı: Terakota Buluntular.” Cedrus 7: 123-167.
Burn, L. ve R.A. Higgins. 2001. Catalogue of Greek Terracottas in the British Museum. Vol. III. London: British Museum Press.
Caporusso, D. 1976. Coroplastica Arcaica e Classica Nelle Civiche Raccolte Archeologiche: Magna Graecia, Sicilia, e Sardegna. Vol. I. Ripartizione culture e spettacolo.
Cherif, M.Z. 1988. “Le Costume de la femme à Carthage à partir des figurines en terre cuite.” Africa 10: 7-24.
Cornelius, S. 2004. “A Preliminary Typology for the Female Plaque Figurines and their Value for the Religion of Ancient Palestine and Jordan.”Journal of Northwest Semitic Languages 30 (1): 21-39.
Çelik, G.B. ve M. Kiraz. 2007. “Maden ve Hulliyat Eserleri Koleksiyonu; Boncuk, Sarkaç, Amulet ve Heykelcikleri.” Boncuk: İnanç, Güç ve Güzellik, 20-198. İstanbul: İstanbul Arkeoloji Müzesi Müdürlüğü.
Çığ, M.İ. 2005. Bereket Kültü ve Mabet Fahişeliği. İstanbul: Kaynak Yayınları.
D’Amore, P. 2015. “Iron Age Clay Figurines: A point of view from Tell Afis.” From the Treasures of Syria. Essays on Art and Archaeology in Honour of Stefania Mazzoni, Eds. P. Ciafardoni ve D. Giannessi, 261-286. Leiden: Netherland Institute fort he Near East.
Dasen, V. 1993. Dwarfs in Ancient Egypt and Greece. Oxford: Clarendon Press.
Davidson, G.R. 1952. The Minor Objects Corinth XII. Result of Excavations Conducted by the American Scholl of Classical Studies at Athena, 12.
Dewailly, M. ve U. Muss. 2008a. “Tonfiguren aus dem Artemision von Ephesos.” Die Archäologie der ephesischen Artemis: Gestalt und Ritual eines Heiligtums, Ed. U. Muss, 117-124. Almanya: Phoibos Verlag.
Dewailly, M. ve U. Muss. 2008b. “Efes Artemisionu’nda Bulunan Pişmiş Toprak Figürinler.” Efes Artemisionu-Bir Tanrıçanın Kutsal Mekanı, Ed. W. Seipel, 317-330. Viyana: Phoibos Verlag.
Dewailly, M. ve U. Muss. 2015. “L’Artémision d’Éphése. Les offrandes en tere cuite de I’époque archïque.” Figurines de terre cuite en Méditerranée Grecque et Romaine II, Iconographie et contextes, Eds. A. Muller ve E. Laflı, 493-510. Lille: Presses Universitaires du Septentrion.
Dizaji, P.G. 2021. “Pers Kadın Giyim Tarzının Tarihi Bağlamda İncelenmesi.” Sanat ve İnsan Dergisi, Journal of Art and Human 5 (2): 578-598.
Doubleday, V. 1999. “The Frame Drum in the Middle East: Women, Musical Instruments and Power.” Ethnomusicology 43 (1): 101-134.
Durnagölü, N. 2020. “Stratonikeia Koroplastiği.” Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi.
Elayi, J. 1992. “La Présence Grecque Dans Les Cités Phéniciennes Sous L’empire Perse Achéménide.”Revue des Études Grecques, 305-327.
Elayi, J. ve A.G. Elayi. 2011. Un nouveau trésor d’Arwad du IVe siècle av. J.-C. In: Revue numismatique, 6e série – Tome 167: 403-421.
Erarslan, F. 1997. “Adıyaman Müzesinden Bir Grup Terracotta Figürin.” Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi.
Fantar, M.H. 1989. “Ashtart.” Encylopéd,e Berbére 7: 1-7.
Ferron, J. 1969. ”Les statuettes au tympanon des hypoge´es puniques.” Antiquite´s Africaines 3: 11–33.
French, D. 1984. “Tille Höyük 1983.” Kazı Sonuçları Toplantısı VI: 245-258.
Glueck, N. 1940. The Other Side of the Jordan. New Haven: American School of Oriental Research.
Graepler, D. 1994. “Kunstgenuβ im Jenseits?, Zur Funktion und Bedeutung hellenistischer Terrakotten als Grabbeigabe.” Bürgerwelten Hellenistische Tonfiguren und Nachschöpfungen im 19. Jh., Staatliche Museen zu Berlin, Philipp von Zabern: Berlin, 43-58.
Gsell, S. 1920. Histoire ancienne de l’Afrique du Nord. Tome 1, Paris: Hachette.
Gürbüzer, E.D. 2019. “Pişmiş Toprak Figürinler ve Anıtsal Heykeller: Bağımsız mı Takipçi mi?.” Cedrus 7: 299-331.
Herbert, K. 1959. “Terracotta Figurines at Bowdoin College.” ClJ 55 (3): 98-111.
Higgins, R.A. 1954. Catalogue of The Terracottas in the Department of Greek and Roman Antiquties British Museum. Vol. I. Greek: 730-330 B.C., Londra: British Museum.
Higgins, R.A. 1969. Greek Terracotta Figurines. Londra: Trustees of the British Museum.
Jeammet, V. 2003. “Le costume grec à travers les figurines en terre cuite. Reflet d’une société démocratique ? “, François Chausson éd., Costume et société dans l’Antiquité et le haut Moyen Age. Editions Picard, 2003, 25-35.
Kamış, Y. 2005. “Geç Demir Çağı Mezraa-Teleilat Pişmiş Toprak Astarte Levhaları ve Pers Atlı Figürinleri: Arkeolojik ve Kültürel Bir Değerlendirme.” Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi.
Karageorghis, J. 1999. “Female costume in ancient Cyprus (5000 B.C.-3rd century A.D.).” Female Costume in Cyprus from Antiquity to the Present Day, Ed. H.L. Louki, 5-12. Nicosia: Cyprus.
Karul, N. 2003. “Mezraa Teleilat Yerleşmesi ve “AB” Yapısı.”Ufuk Esin’e Armağan: Köyden Kente Yakındoğu’da İlk Yerleşimler 2, Eds. M. Özdoğan, H. Hauptmann ve N. Başgelen, 525-532. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
Katzy, E. ve H. Gries. 2019. “Tell Halaf (Northeast Syria) in the Achaemenid Period. A Case-Study.” Zeitschrift für Orient-Archäologie 12: 205-225.
Kletter, R. ve K. Saarelainen. 2011. “Judean Drummers.” ZDPV 127 (1): 11-28.
Landels, J.G. 1999. Music in Ancient Greece Rome. London: Routledge.
Lapp, P. 1964. “The 1963 Excavation at Ta’annek.” BASOR 173: 39-41.
Larson, J. 2007. Ancient Greek Cults: A Guide. London: Routledge.
Levi, P. 1987. İletişim Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi Eski Yunan. Çev. N. Erdilek. İstanbul: İletişim Yayınları.
Lyonnet, B. 2005. “L’archéologie de l’empire achéménide: nouvelles recherches.” La Présence Achéménide en Syrie du Nord- Est, in Actes du Colloque Organisé au Collège de France par le ‘Réseau international d’études et de Recherches achéménides’, Eds. R. Briant ve R. Boucharlat, 129–150. (GDR 2538 CNRS), 21–22 Novembre 2003, France.
Macalister, R.A.S. 1912. The Excavations of Gezer. Vol. I-II, London.
Manniche, L. 1975. Ancient Egyptian Musical Instruments. Münchener Ägyptologische Studien 34. Munich: Deutscher Kunstverlag.
Marantidou, P. 2009. The standing draped female figure in the Archaic art of Cyprus and the Eastern Aegean: A Comparative Study. 171-188.
Masvidal, C. 2006. “La imatge de les dones en la Prehistòria a través de les iguretes femenines paleolítiques i neolítiques.” Les dones en la Prehistòria: 37-50.
McCown, C.C. 1947. Tell En-Naşbeh: Excavated under the Direction of the Late William Frederic Badé, I. Archaeological and Historical Results. The Palestinian Institute of Pacific School of Religion: Berkeley.
Merker, G.S. 2003. “Corinthian Terracotta Figurines. The Development of an Industry.” Corinth: Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens 20: 233-245.
Merlin, A. 1920. Monuments et mémoires, Fondation Eugène Piot XXIV, Leroux.
Meyers, C.I. 1987. “A Terracotta at the Harvard Semitic Museum and Disc-holding Female Figures Reconsidered.” Israel Exploration Journal 37 2/(3): 116-122.
Meyers, C.I. 1991. “Of Drums and Damsels. Women’s Performance in Ancient Israel.” BibAr 54: 16-27.
Micale, M.G. 2014. “The Coroplastic Art of the Persian Tell Mardikh/Ebla: Some Notes on Iconography and Context.” Proceedings of the 8th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East, Vol. I. Harrassowitz Verlag Wiesbaden, Eds. P. Bieliński, M. Gawlikowski, R. Koliński, D. Ławecka, A. Sołtysiak and Z. Wygnańska, 693-705.
Michele-Daviau, P.M. 2014. “The Coroplastics of Transjordan Forming Techniques and Iconographic Traditions in The Iron Age.” Occasional Papers in Coroplastic Studies 1 (2014): 1-12.
Miller-Ammerman, R. 1991. “The Naked Standing Goddess: A Group of Archaic Terracotta Figurines from the Sanctuary in the localitá Santa Venera at Paestum.”AJA 95: 203-230.
Mollard-Besques, S. 1954. Catalogue Raisonné des Figurines et Reliefs et Terre-Cuite Grecs, Étrusques et Romains, I. Époques Préhellénique Géométrique, Archaique et Classique: Réunion des musées nationaux.
Mollard-Besques, S. 1963. Catalogue Raisonné des Figurines et Reliefs en Terre-Cuite Grecs et Romains II Myrina. Musée du Louvre et Collestions des Universites de France: Press des Musées Nationaux.
Moorey, P.R.S. 2000. “Iran and the West: The Case of the Terracota ‘Persian’ Riders in the Achaemenid Empire.”Variatio Delectat, Iran und der Westen, Alter Orient und Altes Testament, Band 272: 469-486.
Moorey, P.R.S. 2002. “Novelty and tradition in Achaemenid Syria: The case of the clay ‘Astarte’ plaques.” Iranica Antiqua 37: 203-218.
Nakhai, B.A. 2014. “Mother-and-Child Figurines in the Levant from the Late Bronze Age through the Persian Period.” Material Culture Matters: Essays on the Archaeology of the Southern Levant in Honor of Seymour Gitin, Eds. J. Spencer, R. Mullins, A. Brody ve I.L. Winona, 165-198. Eisenbrauns: Penn State University
Nakhai, B.A. 2015. “Plaque Figurines and the Relationship between Canaanite and Egyptian Women in the Late Bronze II.”Celebrate Her for the Fruit of Her Hands: Essays in Honor of Carol L. Meyers, Eds. S. Ackerman, C.E. Carter ve B.A Nakhai, 333-362. Winona Lake: Indiana.
Nishiyama, S. ve S. Yoshizawa. 1997. “Who Worshipped the Clay Goddess? The Late First Millennium BC Terracotta Figurines from Tell Mastuma, Northwest Syria.” Bulletin of the Ancient Orient Museum 18: 73–98.
Özhanlı, M. 2007. “Alanya Arkeoloji Müzesindeki Pers Süvari Figürinleri.”Seres 07 (4): 278-291.
Paksoy, G. 2007. Anadolu’da Pişen Toprak. İstanbul: Kadir Has Üniversitesi Rezan Has Müzesi.
Pamir, H. 2014. “Asi Deltası ve Asi Vadisi Yüzey Araştırmaları.” Mustafa Kemal Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Kazı ve Araştırmaları, Eds. A. Özfırat ve N. Coşkun, 177-215. Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi Yayın No. 51.
Paz, S. 2007. Drums, Women, and Goddesses: Drumming and Gender in Iron Age II Israel. Orbis Biblicus et Orientalis.
Picazo, M. 2000. 1Imaginary Goddesses or Real Women: Female representations in the Ancient Mediterranean.” Diosas. Imágenes femeninas del Mediterráneo de la prehistoria al mundo romano (VV.AA., Eds.), Barcelona, 22-34.
Pla Orquin, R. 2017. “Il mondo femminile e l’infanzia.” Ed. M. Guirguis. La Sardegna Fenicia e Punica. Storia e materiali (Corpora delle Antichità della Sardegna), Nuoro, 317-325.
Riley, S.K. 2014. “The Hand Drum and Israelite Women’s Musical Tradition.” Studia Antiqua 13 (1): 23-47.
Riis, P.J. 1949. “The Syrian Astarte Plaques and Their Western Connections.” Berytus 9: 69-90.
Roller, L.E. 1999. Ana Tanrıça’nın İzinde. Anadolu Kybele Kültü. Çev. B. Avunç. İstanbul: Homer Kitabevi.
Rotté, E. 2012. “Egyptian Plaque Terracottas of Standing Nude Women from the Late Period: Egyptian Heritage or Foreign Influences, Newsletter of the Coroplastic Studies Interest.” Group 7: 13-16.
Rous, I.H. ve G. Şakar. 2021. “Les figurines d’Aphrodite orientale de Smyrne: anciennes et nouvelles découvertes.” Anatolia Antiqua 29: 77-92.
Rumscheid, F. 2006. Die Figurlichen Terrakotten von Priene, Fundkontexte, Ikonographie und Funktion in Wohnhausern und Heiligtumern im Licht antiker Paralelbefunde. Priene I. Wiesbaden: Reichert.
Safar, H.B. 1982. Les Tombes Puniques de Carthage. Topographie, Structures, Inscriptions et Rites Fune´raires. Paris: E´ tudes d’Antiquite´ s Africaines.
Serim, F. 2000. “M.Ö. I. Binyıl Kuzey Suriye ve Güneydoğu Anadolu Pişmiş Toprak Figürinleri.” Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
Sharp, C., C. McKinny ve I. Shai. 2015. “The Late Bronze Age Figurines from Tel Burna.” Strata 33: 61-76.
Sugimoto, D.T. 2008. Female Figurines with a Disk from the Southern Levant and the Formation of Monotheism. Tokyo: Keio University Press.
Sugimoto, D.T. 2014. “The Judean Pillar Figurines and the “Queen of Heaven.” Transformation of a Goddess: Ishtar - Astarte -Aphrodite. Ed. D. Sugimoto. Fribourg: Academic and Gottingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 141-166.
Şenyurt, S.Y. 2006. “Mezra Teleilat: Orta Fırat’ı Yönetenler.” ArkeoAtlas 5: 182-183.
Tazawa, K. 2014. “Astarte in New Kingdom Egypt: Reconsideration of Her Role and Function.” Transformation of a Goddess: Ishtar - Astarte - Aphrodite. Ed. D. Sugimoto. Fribourg: Academic and Gottingen : Vandenhoeck & Ruprecht, 103-124.
Topcu, Y.S. 2010. “Oylumhöyük Terrakotta Figürinleri.” Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi.
Tosun, M. 2022. “Pers Akhamenid Dönemi’nde Anadolu: Bölgeler Arası Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme.” Oannes 4 (2): 379-416.
Tuplin, C. 2010. “All the King’s Horses. In Search of Achaemenid Persian Cavalry.” In New Perspectives on Ancient Warfare. Eds. G. Fagan ve M. Trundle, 100–182. Leiden: Brill.
Ulbrich, A. 2016. “Near Eastern and Egyptian Iconography for the Anthropomorphic Representation of Female Deities in Cypriote Iron Age Sanctuaries.” Proceedings of the 2nd International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East. Vol. 1, ICAANE 2: 289-303.
Ulbrich, A. 2021. “Adoption and Adaptation of Greek Iconography in Cypriot Votive Sculpture of the Late Archaic and Classical Periods.” Κυπριακά – Forschungen zum Antiken Zypern Studies on Ancient Cyprus 5: 221-244.
Vella, C.N. 1998. Ritual, Landscape and Territory. Phoenician and Punic Non-Funerary Religious Sites in the Mediterranean: An Analysis of the Archaeological Evidence, Volume II Illusrrations Ph. D. diss., University of Bristol.
Vogüe, M. 1890. ”Nécropole punique de Byrsa (1889).” RA 1890: 8-15.
Whitley, A.J.M. 2018. “Near Eastern art in the Iron Age Mediterranean.” A Companion to Ancient Near Eastern Art, Blackwell Compan-ions to the Ancient World, Ed. C. Ann, 585-612. USA: Wiley-Blackwell.
Winter, F. 1903. Die Typen der Figürlichen Terrakotten I-II. Berlin ve Stutgardt: Verlag von W. Spemann.
Yalçıklı, D. 2016. “MÖ III. Bin Yılın İkinci Yarısında Mezraa Höyük’te Açığa Çıkan İki Yapı.” TÜBA-AR 19: 23-45.
Yalçıklı, D. ve V.M. Tekinalp. 2004. “2001 Excavations at Mezraa Höyük/2001 Mezraa Höyük Kazıları.” Ilısu ve Karkamış Baraj Gölleri Altında Kalacak Arkeolojik ve Kültür Varlıklarını Kurtarma Projesi 2001 Yılı Çalışmaları, Eds. N. Tuna, J. Greenhalgh ve J. Velibeyoğlu, 139-160. ODTÜ: Ankara.
Yücel, Ç. 2017. “Diyarbakır, Şanlıurfa, Mardin ve Adıyaman Müzelerindeki Geç Neolitik Çağ’dan Helenistik Dönem’e Kadar Figürin ve İdoller.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi.
Yücel, Ç. 2018. “Diyarbakır Müzesi’nden Bir Grup Pers Süvari Figürini.” Social Science Studies 6 (2): 42-56.
Ziegler, C. 1977. “Tambours conservés au Musée du Louvre.” RdÉ 29: 203-214.
Durnagölü, N. 2023. “Muğla Müzesi’nden Astarte Kültü ile İlişkili Geç Demir Çağı’na Ait Pişmiş Toprak İki Plaka.” Arkhaia Anatolika 6: 36-64. https://doi.org/10.32949/Arkhaia.2023.57